Covid-19 Günlerinde İran'ın Orta Doğu Siyaseti: Irak ve Suriye Krizleri Üzerine Bir Değerlendirme

Abstract

2019’un sonunda Çin’in Wuhan şehrinde ortaya çıkan Covid-19 salgınından Orta Doğu’da en fazla etkilenen ülke İran olmuştur. Kum kentinde ortaya çıkan ilk vakaların ardından salgın hızla tüm ülkeye yayılmıştır. Makalenin kaleme alındığı tarih itibariyle resmi verilere göre İran’da 55.000’den fazla insan hayatını kaybetmiştir. Tahran salgına ağır yaptırımların ekonomiyi ve devlet-toplum ilişkilerini yıprattığı, bölgede ise ABD ve İsrail ile gerilimin tırmandığı bir dönemde yakalanmıştır. Ülkenin içinde bulunduğu siyasi, iktisadi ve toplumsal koşullar İran’ın Covid-19 ile mücadele kapasitesini ve stratejilerini yakından etkilemiştir. Salgın, İran’ın mevcut sorunlarını derinleştirirken, yönetiliş şekli, sebep olduğu insani kayıplar ve ekonomik bilançosu itibariyle ülkenin iç siyasetine ve dış politikasına yeni zorluklar getirmiştir. Tahran bir yandan bu denli büyük bir halk sağlığı krizi ile başa çıkmaya çabalarken, diğer yandan ulusal güvenliği ve bekası için hayati gördüğü bölge siyasetinde devam eden krizleri yönetmek zorunda kalmıştır. Bu krizler sadece İran’ın bölgedeki aktörlerle ilişkilerini belirlememiş, aynı zamanda 2020’nin başında Devrim Muhafızları Kudüs Gücü Komutanı General Kasım Süleymani suikastı sonrası savaşın eşiğine geldiği ABD ile ilişkileri açısından da önem arz etmiştir.

Bu bölümün amacı salgın günlerinde İran’ın Orta Doğu siyasetinin temel dinamiklerini bu politikanın asli unsurlarından olan Irak ve Suriye ile ilişkileri üzerinden tahlil etmek ve salgının İran’ın bölge siyasetini nasıl şekillendirdiğini tartışmaktır. Şubat-Kasım 2020 dönemine odaklanan bu çalışma, salgının İran’ın Irak ve Suriye ile ilişkilerine sunduğu zorluk ve meydan okumaları ilişkilerin iktisadi, siyasi ve güvenlik boyutları üzerinden değerlendirerek İran’ın bölge siyasetindeki değişim ve süreklilikleri tespit etmeyi amaçlamaktadır. Bu dönem Tahran’da Covid-19 vakalarının ilk kez kabul edildiği tarih olan 19 Şubat’tan, sonuçları hem İran dış politikası hem de Orta Doğu için belirleyici olacak 3 Kasım 2020 ABD Başkanlık seçimlerine dek geçen süreyi kapsamaktadır. Makalede öncelikle salgın öncesinde İran’ın ve bölgede nüfuz sahibi olduğu ülkelerin siyasal ve toplumsal durumuna değinilecek, sonra sırasıyla İran’ın Covid-19 tecrübesi ve salgının İran’ın Irak ve Suriye ile ilişkilerine yansımaları analiz edilecektir. Bu bağlamda arka planda İran-ABD ve İran-İsrail ilişkilerindeki gerilim de tartışılacaktır.

Çalışma, salgının özellikle finansal olarak getirdiği kısıtlara rağmen İran’ın bölge siyasetindeki hedef ve stratejilerinin değişmediğini, Tahran’ın Irak ve Suriye’de güvenlik, iktisadi iş birliği, siyasal ve toplumsal nüfuz arayışını sürdürdüğünü iddia etmektedir. Bu süre zarfında salgın İran’ın izlediği politikanın kaçınılmaz bir parçası olmakla birlikte bölge nezdindeki siyasetinin esas belirleyicisi Süleymani suikastı sonrasında oluşan yeni dengeler ve ABD ve İsrail ile derinleşen krizler olmuştur.